• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

Մոնումենտալ կառույցներ:Մոնումենտալ կառույցները ուրարտերենում միջագետքյան օրինակով տրվում են E.GAL գաղափարագրով: Այն նշանակում է «Մեծ տուն», որի տակ հասկացվում է հասարակական կամ հոգևոր շինություն: Այդ նույն գաղափարագիրը, որին կցվում էր «ամրացված» մականունը, միաժամանակ արտահայտում էր «ամրոց» կամ «միջնաբերդ» հասկացությունը: Սեպագիր արձանագրություններում պալատները հաճախ հիշատակվում են պաշտամունքային կառույցների հետ մեկտեղ: Ուրարտական E.GAl-ները իրենց նշանակությամբ, ինչպես դա հաստատվում է վիմագրական ու հնագիտական նյութերով, բաժանվում են երեք հիմնական խմբի` վարչատնտեսական, ռազմական ու պաշտամունքային: 

 Առաջիններում կառույցների հիմնական մասը ծառայում էր ներկայացուցչական և արտադրական կարիքներին: Նրանցում գործում էին արհեստանոցներ: Այստեղ պահվում էին գյուղատնտեսական մթերքներ, որոնց զգալի մասը հավաքվում էր տեղի ազգաբնակչությունից` որպես տուրք, իսկ մյուս մասը հավաքվում էր պալատներին ենթակա մշակվող հողերից:

 Ուրարտական աղբյուրները տեղեկություններ են հաղորդում նաև ռազմական բերդերի մասին: Այսպես, նրանք վկայում են, որ ուրարտական E.GAL-ները շրջափակված էին հզոր բերդապարիսպներով ու խրամատներով, և որ այդ բերդերում գտնվում էին ուրարտական թագավորների կայազորները:

 Ուրատական պալատներն ու բերդերը իրենց մոտակա և հեռավոր մատույցներում ունեին նաև այնպիսի կառույցներ, որոնք, որպես նրանց ռազմական առաջակալներ, իրենցով պատնեշում էին այդ E.GAL-ները: Պալատների պաշտպանությանը մեծապես օժանդակում էր նաև լեռնային տեղանքը, որի հետևանքով այդ կառույցների հատակագծային հորինվածքները, ռացիոնալ կերպով կապվելով տեղանքին, ստեղծում էին ճարտարապետական ծավալների մտածված փոխանցումներ և օգտագործման համապատասխպան հնարավորություններ: Այդ են հաստատում նման ձևերով կառուցված միջնաբերդերը (Վանա ժայռ, Հայկաբերդ, Ալթըն Թեփե, Բաստամ, Կարմիր Բլուր և այլն): Կառուցապատման համանման սկզբունքները հայտնի են դեռևս խեթական ճարտարապետությունից, իսկ նրանից խիստ տարբերվում են Միջագետքի` արհեստական հարթակների վրա վեր խոյացող մոնումենտալ շենքերի կառուցողական սկզբունքները:

 Անդրադառնալով մոնումենտալ կառույցներով միջնաբերդերի տարածական ձևերի հորինվածքների ճարտարապետական արտահայտություններին` կարող ենք դրանք դասակարգել ըստ երեք տիպերի`

 1) միջնաբերդ` առանձին կանգնած շենքերի համալիրային կառուցապատումով (Տուշպա, Էրեբունի, Ալթըն Թեփե, Քայալը Դերե),

 2) միջնաբերդ` կառուցապատված միասնական ծավալի ձևով (Արգիշտիխինիլի, Թեյշեբաինի, Արագած),

 3) միջնաբերդ` եզրագծային կառուցապատումով վեր խոյացող ծավալային միջուկով (Ներքին Անձավ, ուրմիական ամրոցներ):

 Վերջին տասնամյակների պեղումները զգալիորեն ընդլայնեցին մեր պատկերացումները ուրարտական պալատների ճարտարապետության մասին: Պարզ դարձավ, որ ուրարտական պալատները մոնումենտալ կառույցներ էին` հաճախ երկհարկանի, որմնանկարներով զարդարված ներքին տարածություններով, սյունազարդ բակերով ու դահլիճներով, ինչպես նաև բազմաթիվ օժանդակ սենյակներով: Մեր այսօրվա գիտելիքները ուրարտական պալատների վերաբերյալ հնարավորություն են տալիս տարբերակելու երկու տիպ`

1) երկու բակ ունեցող շինություններ, որոնց շուրջ տարածվում են տարբեր նշանակության սենյակներ: Ընդ որում, այդ բակերից մեկը պերիստիլ է, և նրա շուրջ խմբավորված են պալատի բոլոր ամենակարևոր սենյակները (օրինակ` Էրեբունի),

 2) պալատական համալիր, որի միջուկը սյունազարդ դահլիճն է (Արգիշտիխինիլի, Բաստամ, Ալթըն Թեփե):

 Միջնաբերդերի տարածքում, որպես պալատական համալիրի կարևոր տարր, հիմնականում գոյություն են ունեցել պահեստներ` իրենց մեծածավալ կարասներով հանդերձ, որոնք նախատեսված են եղել գինու, հացահատիկի և այլ սննդամթերքի պահպանման համար:

 Ինչ վերաբերում է պաշտամունքային շինություններին, ապա ուրարտական խոշոր տաճարները հավանաբար ընդարձակ համալիրներ էին, որտեղ պաշտամունքային կառույցները միավորվում էին աշխարհիկ, տնտեսական, արտադրական ու պահեստային շենքերի հետ: Քրմերի գործունեությունը տաճարներում չէր սահմանափակվում միայն կրոնական ծիսակատարություններով: Տաճարներն էլ իրենց հերթին միայն նյութական արժեքներ չէին պարունակում իրենց մեջ, այլև հանդիսանում էին ռազմական հզոր կենտրոններ: Նրանցում գործում էին զենք պատրաստող արհեստանոցներ:

 Ուրարտական ճարտարապետությունը ստեղծել է տաճարային կառույցների մի շարք ձևեր, որոնք, բացի բազմաթիվ սեպագիր արձանագրություններից, հայտնի են նաև պեղումներից գտնված օրինակներով: Սեպագրերում հիշատակվում են այդպիսի կառույցների հետևյալ տարբերակները` E - տուն (Աստծո) - տաճար, E.BAR - տաճար, iarani - մատուռ, šištile - աստվածների դարպաս: Պաշտամունքային է եղել նաև այն կառույցը, որը սեպագրերում հիշատակվում է susi անունով: Հավանաբար նույն գործառույթն են ունեցել նաև sirihani և adunisini կառույցները, որոնք հիշատակվում են Կարմիր Բլուրում հայտնաբերված սեպագրերում: Պաշտամունքային կառույց էր նաև burgana-ն, որը տաճարներին կցված բուրգ էր:

 Չնայած ուրարտական սեպագրերում նշված են տաճարների մի շարք տեսակներ, սակայն դրանց հնագիտորեն ուրվագծված ձևերը իրենց հատակագծային հորինվածքով երեքն են`

 1) քառակուսի հատակագծով տաճարներ (հիմնական ու տարածված ձևն է` Ալթըն Թեփե, Թոփրաք Քալե, Ազնավուրթեփե, Քայալը Դերե, Վերախրամ, Դանաթլու ևն),

 2) ուղղանկյուն հատակագծով` երկայնական առանցքով տաճարներ (Էրեբունիի susi տաճարը, Մուսասիր),

 3) ուղղանկյուն հատակագծով` լայնական առանցքով տաճարներ (Էրեբունիի Խալդիի և Քեֆ Քալեսիի տաճարները, նման է խուռի-խեթական աշխարհում տարածված բիթ-հիլանի կոչված շինություններին):

Գրականություն: Շիրմազյան 1962; Հովհաննիսյան 1964; Պիոտրովսկի 1971;Զարյան 1986; Հարությունյան 1978 ; Հարությունյան 1992; Հովհաննիսյան 1996;Сивков 1944; Шлеев 1954; Кафадарян 1967; Кафадарян 1972; Мнацаканян и др. 1978; Халпачян 1980; Оганесян 1970; Оганесян 1981; Оганесян 1985; Belck 1895; Kleiss 1963-1964; Riemschneider 1965; Stronach 1967; Riemschneider 1970; Naumann 1968; Kleiss 1976c; Yutaka 1979; Kleiss 1979b; Kleiss 1979c; Kleiss 1982; Gunter 1982; Forbes 1983; Sinclair 1987; Kleiss 1988; Ussishkin 1994b; Smith, Kafadarian 1996

Աղբյուրը՝ 

Ուրարտուի հնագիտություն  (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբարանային համալիրներ) Երևան: Երևանի համալս. հրատ. 2008 , 124-130էջ