• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 Պատմական համառոտ ակնարկ:Ուրարտու:Արդեն  Ք.ա. XIII  դ.  Վանա  լճից  հարավ`  Նիբուրի  (Արարադի  կամ  Ջուդի)  լեռներից  արևելք  և  արևմուտք  ընկած  տարածքում, ձևավորվել էր Ուրուատրի անվանված  քաղաք-պետությունների  դաշնությունը:  Ք.ա. XIII դ. վերջի Ասորեստանի  արքա  Սալմանասար I-ի  մի  արձանագրության  հաղորդած   տվյալների  համաձայն` Ուրուատրի դաշնությունը  կազմված  էր  ութ  բերդաքաղաքներից  և   51 գյուղերից. այսինքն  յուրաքանչյուր  բերդաքաղաք,  իր  6-7   գյուղերով  հանդերձ,  մեկ  իշխանություն  է կազմել:  Հայտնի  են  այդ  իշխանությունների  անունները`  Խիմմե, Ուատկուն,  Բարգուն,  Սալուա,  Խալիլա,  Լուխա,  Նիլիպախրի,  Զինգուն:   

 Ք.ա. X դ. 70-ական  թթ.  Ուրուատրին  հասնում  է  աննախընթաց  հզորության,  քանի  որ  դաշնությանն է   միանում  տարածաշրջանի  (Հայկական  Տավրոսի)  հարուստ  և  հզոր  իշխանություններից  մեկը` Մուծածիրը  (Արդինի),  որտեղ  և  գտնվում  էր  Ուրարտուի  գլխավոր` Խալդի  աստծո  ամենանշանավոր  տաճարը:   Ք.ա. X դ. Ուրուատրին մասամբ կազմալուծվում է:  Ադադներարի II-ը  այն  հիշատակում  է  որպես  Նիբուրի  լեռների  հարավային  լանջերին  ծվարած  փոքրիկ  մի  երկիր` Ուրարտու  անվամբ:   Ք.ա. IX  դ.  սկսվում  են  Ասորեստանի  արքա  Սալմանասար  III-ի  արշավանքները  դեպի  Ուրարտու:  Եթե  մինչ  այս  Ասորեստանի  տիրակալները  չէին  հաղորդում  Ուրուատրի  երկրի  որևէ  արքայի  անուն,  ապա  այժմ  Սալմանասարին  դեմ  է  ելնում  համայն  Ուրարտուի   արքան` Արամեն,  ով  իր  տրամադրության  տակ  ուներ  լավ  կազմակերպված  բանակ ու  ամրոցներ,  որոնցից  կարևորներն  էին  Արծաշկուն  (Արճեշ)  և  Սուգունիան  (տեղադրվում  է  Վանա  լճից  հարավ- արևելք): 

 Արամեի  թագավորության գրաված տարածքն  ընդգրկում  էր    Եփրատ  և  Արածանի  գետերից  համապատասխանաբար  արևելք    ու  հարավ  ընկած  գավառները  մինչև  Վանա  լիճ,  հյուսիս-արևմուտքում  երկրի սահմանները    հասնում  էին  մինչև    Դայաենի-Դիաուեխի,  արևելքում` մինչև  Ուրմիա  լճի  արևմտյան  ավազանում  գտնվող  Գիլզանու երկիրը,  հարավ-արևելքում` Մուծածիր: Երկրի հյուսիսային,  հարավային, հարավարևմտյան  սահմանները  հստակ  չեն: Կարելի  է  ենթադրել, որ  հյուսիսում  այն  չէր  հասնում  Հայկական  պարին, իսկ  հարավում  սեպաձև  մխրճվում  էր  Մուծածիրի  և  Մեխրիի  միջև`  իր  մեջ  ընդգրկելով  Ուրուատրի  իշխանությունը,  հանգամանք,  որը  հիմք  է  տվել  ասորեստանցիներին` Ուրարտու  անվանելու  նաև  համայն  թագավորությունը:

 Արամեն  և  իր  հաջորդ` Սարդուրի I  արքան Ք.ա. IX  դ. կեսերին Սալմանասարի  դեմ  համառ  պայքարում    կարողացան  պահպանել  երկրի  անկախությունը:   Սարդուրիի  օրոք  է  արքայանիստ  դառնում  Վանա  ամուր  ժայռին   ապավինած   Տուշպա (Տոսպ)  քաղաքը,  որն  այնուհետև  երկուսուկես  դար  անընդմեջ  եղավ  թագավորության  հզորության  գրավականը  և  երկրի     մշակույթի  զարգացման  կարևորագույն  հիմնակետը: 

 Սարդուրիի  հաջորդների`  Իշպուինիի  և  ապա  Իշպուինիի  ու  Մենուայի  համատեղ  գահակալությունը Ք.ա. IX  դ. վերջերին ընթանում  էր  բավականին  տագնապալի  պայմաններում: Հարավից  շարունակվում էին  ասորեստանյան  բանակի  գրոհները:   Ահա  այս  պայմաններում   Իշպուինի  արքան  սկսում  է  իրագործել  բարեփոխումների  մի  ծրագիր,  որը  եղավ  Ուրարտուի  ինչպես  քաղաքական   կայունության,  այնպես  էլ  մշակութային հետագա  զարգացման  հիմքը:   Բարեփոխումներից  առաջինն  առնչվում  էր  իրավական  խնդիրներին  և  կոչված  էր  կարգավորելու  երկրի  տարբեր  խավերի  իրավունքներն  ու  պարտականությունները  ինչպես բուն Բիայնիլիում,  այնպես  էլ  նոր  նվաճված  կամ  նվաճվելիք  երկրներում:   Հաջորդ բարեփոխությունն  առնչվում  էր  երկրի  պետական  լեզվին:  Մինչ  այս  ուրարտական  թագավորության  պետական  լեզուն  էր  աքքադերենը:  Իշպուինին  իր  արձանագրությունները  սկսեց  գրել  ուրարտերենով:

 Բարեփոխումների  այս  ծրագրի  իրագործումը  նոր  թափ  ստացավ  Իշպուինիի  և  Մենուայի  համատեղ  գահակալության  տարիներին` Ք.ա.  IX  դ.  վերջերին:  Այս  ընթացքում  է,  որ  Մուծածիրի  հզոր  իշխանությունն  ընդունեց  գահակալների  գերիշխանությունը,  կարգավորվեցին  պետական  կրոնը  և  ծիսակարգը,  օրացույցը,  չափ  ու  կշիռը,  միջդասային  հարաբերությունները,  ռազմական  գործը,  հողատիրության  կանոնները  և  այլն:

 Ք.ա.  IX  դ.  վերջին  Հայկական  պարից  հյուսիս  արդեն  ձևավորվել  էր  մի  համադաշնություն,  որն  ուրարտական  սկզբնաղբյուրներից  հայտնի  է Էթիունի  անվամբ:  Էթիունին,  որի  կազմում  էին  Մեծ  Հայքի  տասնհինգ  աշխարհներից  վեցը` Սյունիքը,  Արցախը,  Ուտիքը, Տայքը,  Այրարատը,  Գուգարքը, այդ  ժամանակաշրջանում  վերահսկում  էր  Իրանական  սարահարթը Սև  ծովին  կապող  մայրուղիները: Նա ձգտում  էր,  ըստ  երևույթին,  իր  վերահսկողությունը սահմանել  նաև  Սև  և  Միջերկրական  ծովերը  կապող  «Երկաթի  առևտրի ճանապարհի» միջին  հատվածի  և ավելի  ուշ «Արտաշատ-Բագավան» անվանված  ուղեգծի  վրա:

 Ք.ա IX դ.  20-ական  թվականների  սկզբին  Էթիունի  համադաշնության  արևմտյան  թևը  կազմող  «Ուիտերուխի-Լուշա (Լոռի)-Քաթարզա (Կղարջք)»  անվանված   իշխանությունները  և  ուրարտական  զորքերը   բախվում  են  Անաշե  (Ալաշկերտ)  քաղաքի  մատույցներում,  որտեղ  էթիունյան  բանակը  ծանր  պարտություն  է  կրում:  Այս հաղթանակից  հետո  Վանի  արքաները  քայլ  առ  քայլ  իրենց  են  ենթարկում  Էթիունին  ու վերահսկողություն  սահմանում  այս տարածաշրջանով  անցնող  և ավելի  ուշ  որպես «Արտաշատ-Սեբաստապոլիս»  հայտնի  մայրուղու  վրա:  Այս  ճանապարհի  և  դրա  ճյուղավորումների  վրա  են  կառուցված  եղել  Արտաշատի,  Էրեբունիի,  Սարդուրիխինիլիի,  Թեյշեբաինիի,  Արգիշտիխինիլիի,  Հոռոմի,  ինչպես  նաև  Արագածի, Օշականի  ուրարտական  ամրոցները:

 Ուրարտական  թագավորությունը  հզորացման  գագաթնակետին  է  հասնում  Արգիշտի I և  Սարդուրի  II  արքաների  գահակալության  տարիներին, երբ  Վանի  արքաներին  հաջողվում  է  գլխավորել  սիրիա-հարավարևելափոքրասիական  հակաասորեստանյան դաշնությունը` կազմված  Արփադից,  Կումմուխից (Կոմմագենե),  Գուրգումից, Մելիդից  (Մալաթիա),  Դամասկոսից,  Տյուրոսից, Կուէից (Կիլիկիա),  Կարքեմիշից, և  վերահսկել  տարածաշրջանով  անցնող  գրեթե  բոլոր  կարևոր  առևտրական  մայրուղիները:

 Ք.ա. 744 թ.  Ասորեստանի  գահն  անցնում  է  ժամանակի  ամենատաղանդավոր  քաղաքական  ու  ռազմական  գործիչներից  մեկին`  Թիգլաթպալասար  III  արքային:   Սկսվում  է  տևական  պատերազմը  Ասորեստանի  և  Ուրարտուի  միջև:  Ք.ա. 735 թ.  ասորեստանցիները  մտնում  են  Ուրարտու,  շրջապատում  Տուշպան, սակայն,  չկարողանալով  գրավել  այն,  ի  վերջո  նահանջում  են:   Սարդուրին  շուտով  գահընկեց  է արվում, և  իշխանությունն   անցնում  է  նրա որդուն` Ռուսային:  Ռուսայի  գահակալության  տարիներին  երկրի  հյուսիսային  սահմաններին  հայտնվում  է  մի  նոր  ախոյան`  կիմերները:   Մեծ  զրկանքների  գնով Ռուսային հաջողվում  է   շեղել  կիմերական  ցեղերի  արշավանքների ուղին դեպի  Մանա  ու   ավերումից փրկել  երկրի  կենտրոնական  շրջանները:  Այդ  ընթացքում  զորքն  արքա   է  հռչակում  Ռուսայի  Մելարտուա   որդուն,  որին  Ռուսան  ստիպված  էր հետագայում մահապատժի  ենթարկել:  Կիմերական  պատերազմը  շարունակվում  էր,  երբ  հարավից  Ուրարտու   է  ներխուժում  Ասորեստանի  արքա  Սարգոնի  բանակը:   Ք.ա. 714 թ. Ուաուշ  լեռան վրա (Թավրիզի  մոտ)   կայացած  վճռական  ճակատամարտում  Ռուսան  պարտվում  է,  սակայն  Սարգոնը  չի  համարձակվում  արշավել  դեպի  Տուշպա,  այլ   ամայացնելով  երկրի  հարավարևելյան  գավառները`  մտնում  է  Մուծածիր:  Ավերվում  և  թալանվում  է  երկրի   ամենահարուստ  քաղաքը`   Խալդի  աստծո  գլխավոր  պաշտամունքային   կենտրոնը: Ռուսան  ինքնասպանություն  է  գործում: 

 Թվում  է,  թե  այս իրադարձություններից  հետո  Ուրարտուն  պետք   է  վերածվեր  երրորդական  մի  իշխանության,  սակայն,  ինչպես  ցույց  են տալիս     հետագա զարգացումները,  հաջորդ  դարում   ուսումնասիրողի  աչքի  առջև  կրկին  հառնում   է  ուրույն  մշակութային  կյանքով  ապրող  Ուրարտուն: Կրկին  հզոր  են  Վանի արքաները, որոնք   հաջողությամբ  են  պսակում  իրենց  ռազմարշավները,    հիմնում  են   նոր  քաղաքներ,  փորում ջրանցքներ   ու  լճեր: Ծաղկում են  ապրում արվեստը,  արհեստներն  ու  առևտուրը:  Ուրարտու  են  հասնում  մինչև  իսկ  չինական  ու  հնդկական  ծագում  ունեցող  իրեր, իսկ  ուրարտական  արտադրանքը  հասնում  է  մինչ  Էգեյան  աշխարհ  և  Էտրուրիա:

 Ուրարտական  պետության  կործանումը սովորաբար կապում  են  արդեն հիշատակված քոչվորների,  մասնավորապես  կիմերական  և  քիչ  ավելի  ուշ տեղի ունեցած սկյութական  արշավանքների   հետ:  Սակայն  վերոհիշյալ  իրադարձությունների  հակիրճ   թվակումն   իսկ   վկայում  է  դեպքերի  այլ  ընթացքի  մասին:  Ըստ  երևույթին,  ինչպես  Ք.ա.  XIII-IX  դդ. շարունակվող  ասորեստանյան   արշավանքները    նպաստեցին  Բիայնիլիի  ձևավորմանը,   այնպես էլ  կիմերա-սկյութական   ճնշմանը  միասնաբար  դիմադրելու  անհրաժեշտությունը  նպաստեց   լեռնաշխարհի  (մասնավորապես  Էթիունիի  իշխանությունների)   կամավոր  միավորմանը  Վանի  արքաների  շուրջ:  Ստեղծված    ներքաղաքական  բարենպաստ  իրավիճակով  էին   պայմանավորված  ինչպես  Ուրարտուի  հետագա  հաջողություններն  արտաքին  քաղաքական  ասպարեզում  (Ռուսայի  որդուն`  Արգիշտի II-ին  մոտ Ք.ա. 700 թ. հաջողվում  է  վերադարձնել  Մուծածիրը,  նրա  բանակները  հասնում  են  մինչև  Կասպից  ծով)  այնպես  էլ  մշակութային  կյանքի  առաջընթացը:  Մասնավորապես թուլանում  է  Ք.ա.  XIII-IX  դդ.  դիտվող  մշակութային  հակամարտությունը: Պատահական չէ, որ  հենց  Ք.ա.  VII դ. է  ուրարտական  տերության  ներքաղաքական   ու  մշակութային  ամենաներդաշնակ    զարգացման  ժամանակաշրջանը:  Այս  ընթացքում  է,  որ  նույն դարի առաջին կեսին Ռուսա II-ը  կառուցապատում  է  Թեյշեբաինի (Կարմիր  Բլուր) քաղաքը,  որն  այնուհետև  դառնում  է  Հայկական  լեռնաշխարհի    կարևոր    մշակութային  կենտրոններից  մեկը:  Ծաղկում  է  քաղաքային  կյանքը:  Շիրակում վերջնականապես  կառուցապատվում  է  Հոռոմի  ուրարտական  ամրոցը:  Արգիշտխինիլի-Արմավիրում  Ռուսա  Էրիմենաորդին  արդեն  Ք.ա. VI  դ.  հիմնադրում  է  մի  նոր  պալատական  համալիր:  Օշականում  և  Արգիշտիխինիլիում,  այլ  շինարարական   աշխատանքներին   զուգահեռ, կառուցվում են տեղական  էթիունյան աստվածություններին  նվիրված  տաճարներ: 

 Քաղաքական    ու  մշակութային  հակամարտության    մեղմացումը  երկրում  ուղեկցվում  էր էթնիկական  հանդուրժողականությամբ:  Ստեղծված  իրադրությունը  բնականաբար  նպաստեց   նաև  լեռնաշխարհի   տարէթնիկ  բնակչության  էլ  ավելի  մերձեցմանը,  որի  արդյունքում Ք.ա.  II  դ.  Մեծ  Հայքի  բնակչությունն  արդեն  խոսում  էր  մեկ ընդհանուր  լեզվով:       

Ավետիսյան Հ. Բոբոխյան Ա.

 Աղբյուրը՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ,Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 15-19 էջ