• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ՌՈՒՍԱԽԻՆԻԼԻ  (ԹՈՓՐԱՔ ՔԱԼԵ): Կառուցվել  է  Ռուսա I  արքայի  կողմից  ժամանակակից  Վան  քաղաքից  հյուսիս-արևելք գտնվող  Զըմ-զըմ  դաղի  բարձունքների  վրա:  Նոր  քաղաքը   ջրով  մատակարելու  նպատակով  Վանից  արևելք  կառուցվում  է  արհեստական  լիճ, որից  ջուր  էր  հոսում  Ռուսայի  քաղաքը:  Կ. Լեհման-Հաուպտի  կարծիքով` Թոփրաք Քալեի  վրա  գտնվող  ամրոցը  հանդիսանում  է Ուրարտուի  նոր  մայրաքաղաքը,  որը  կառուցվել  է  Ռուսա I-ի  կողմից  Ք.ա.  735 թ.`  Թիգլաթպալասարի  ավերիչ  արշավանքից  հետո:  Նրա    կարծիքով`   Ռուսան  Խալդի  աստծո պատվին այստեղ կառուցել  է նոր  տաճար: 

 Թոփրաք Քալեի  հնագիտական  ուսումնասիրությունը սկսվել  է  1879 թ., Մեծ  Բրիտանիայի  հյուպատոս  Կլեյթոնի  և  ամերիկյան  միսիոներ  Ռեյնոլսի  կողմից:  1880 թ.  նրանց  է  միանում  հնագետ Ռասամը,  որը   մինչ  այդ  մասնակցել  էր  Նինվեի պեղումներին:   Այստեղ  նա  հայտնաբերել  էր  Ասորեստանի  արքա  Սալմանասար III-ի  պալատի  դարպասները պատող  հայտնի  բրոնզե  թիթեղները,  ուր  պատկերված  էին  նաև  արքայի արշավանքները  դեպի  Ուրարտու: 

 Արշավախմբի  պեղումների  շնորհիվ  Թոփրաք Քալեում  բացվեցին  պարիսպների  հատվածը  և տաճարի  մի  մասը:  Սակայն  հնագիտական  նյութերը  սակավաթիվ  էին. գտնվեցին  միայն մի քանի  բրոնզե  և  փղոսկրե  արձաններ  ու  խեցեղեն:   Շուտով  տեղաբնիկների  և  գանձեր  որոնողների   կողմից  սկսվեց  հնավայրերի  ավերումը:   Գտնված  իրերը  վաճառվեցին  արտասահմանյան   հյուպատոսներին  և  դեսպանատների  աշխատակիցներին: Այս  փլատակներում  հայտնաբերվել  էին  հսկայական  թվով  հոյակապ  գտածոներ, այդ թվում` ոսկուց  մեծ  գահավորակ, որը  կոտրվել  և  մաս-մաս  վաճառվել  էր,  արձաններ, մետաղե իրեր: 

 Առաջին  լուրջ   արշավախումբը  կազմակերպվեց  1898 թ.,  Կ. Լեհման-Հաուպտի  և  Բելքի  ղեկավարությամբ:  Այս  լայնածավալ  աշխատանքների  ժամանակ  պեղվեցին   բլրի  տարբեր  հատվածները` տաճարի  տարածքը, ամրոցի  առանձին  մասերը,  բնակավայրերը`  մի  շարք  կացարաններով,  ստորգետնյա  սենյակների  մնացորդները,  պահեստային  շինություններ  և  այլն:  Շատ հետաքրքիր  արդյունքներ  տվեցին  բնակավայրի  պեղումները:   Նրա  կենտրոնում  բացվեց  մի  կացարան, որում  կար   500-600 լիտր  տարողությամբ 25 կարաս:  Վերջիններիս  վրա  կային  դրանց  տարողության  մասին  վկայող հիերոգլիֆ  նշաններ:  Կարասներից  երկուսի  մեջ  գտնվեցին  զենքեր, ոսկյա և   արծաթյա  իրեր:   Հատկապես  հետաքրքիր  էր  ոսկյա  կախիկը,  որի  վրա  պատկերված  էին գահին  նստած  աստվածուհի  և  նրա  առջև  կանգնած  մի քուրմ:  

 Կացարանների  ավերակները  կրում  էին  հրդեհի  հետքեր:  Գտնվեցին մեծ  թվով  ածխացած  փայտի  կտորներ,  մի  քանի  կիսահալ  մետաղյա  իրեր,  ինչը  վկայում է,  որ  բնակավայրը  կործանվել  է  հանկարծակի   հարձակումից:   Թոփրաք Քալեից գտնվել  են  արժեքավոր իրեր`   մետաքսի  կտոր,  լաջվարդի (լազուրիտի)  բեկորներ, բազմաթիվ  ուլունքներ,  որոնք  պատրաստված  էին  կիսաթանկարժեք  տարբեր  քարերից:  Թոփրաք  Քալեի  պեղումները  տվեցին  հսկայական  թվով  երկաթե  և   բրոնզե  կացիններ,  մուրճեր,  եռաժանիներ,  դանակներ,  դաշույններ, ձիասանձեր, դռան  բրոնզե  փականներ, խոշոր  գամեր  և  այլն:   Գտնվել  են  նաև  կարասներ,  որոնց  մի  մասի  շուրթերը  զարդարված  էին  կենդանիների  քանդակներով, կարմիր  անգոբապատ  անոթներ,  գավաթներ, թասեր, սափորներ:

 Բնակավայրի  հյուսիս-արևելյան  լանջում  պեղվեց  մի հարթակ:  Այստեղ  բացվեցին  իրար  վրա  լցված  մարդկանց  կմախքներ, կենդանիների  ոսկորներ  և  կոտրված  անոթների  բեկորներ:  Հատկանշական  է  այն  հանգամանքը,  որ  չի  գտնվել  մարդկային  ոչ  մի  գանգոսկր:  Ելնելով  այս  հանգամանքից`  Կ. Լեհման-Հաուպտը  ենթադրում  է, որ այստեղ կառուցվել է զոհաբերման հարթակ, ինչի  մասին  հիշատակվում  է  գտնված  սեպագիր  արձանագրությունում:  Նրա  կարծիքով`  մարդկանց գլուխները  թաղվում էին  հատուկ  վայրերում:  

 Ավելի  մանրակրկիտ  ուսումնասիրվել են   տաճարը և  նրան  հարող  տարածքը:  Տաճարը  ունեցել  է  քառակուսի  հատակագիծ  (13,8x13,8 մ)` չորս  անկյունային   որմնահեծերով: Տաճարի  հիմնապատերը  կառուցված  են  շախմատաձև  դասավորված սև  և  սպիտակ  սրբատաշ քարերի  չորս մետր հաստությամբ   շարվածքով,  որի  վրա էին  բարձրանում աղյուսաշար  պատերը:   Սրբարանի  դահլիճի  (ցելայի)   կենտրոնում  պահպանվել  է  ուղղանկյուն  պատվանդան` նախատեսված  արձանի տեղադրման համար:   Տաճարի  հատակը   պատված  էր  խճանկարով:  Հատակին  բացվել  են  0,2x0,2 մ  երկարությամբ  և  0,3  ու  0,4 մ  խորությամբ  քառակուսի  փոսեր: Վերջիններս  ծածկված  էին  փայտե  տախտակներով: Դրանցից  երկուսի  մեջ  եղել  են  բրոնզե թիթեղներ` ագուցված   շեղանկյուն  և  ուղղանկյուն  ոսկե դրվագազարդերով:  Տաճարի  մուտքի  դիմաց  գտնվել  է  մարմարյա   զոհասեղան:   Տաճարի   բակը` 20x20մ մակերեսով, խճապատված  էր սև,  սպիտակ,  կլոր  ու շեղանկյուն  քարերով:   Տաճարական  համալիրը  տարածվում  էր  բակում  և  բլրի  լանջերին,  որտեղ  կառուցվել  են  մի  շարք  շինություններ:  Տաճարից  ոչ  հեռու`  բլրի  հարավ-արևմտյան  լանջին,  մայր  ապառաժում  փորված  56 աստիճանները   տանում  են  դեպի  ժայռափոր  սրահը:   Այս  սրահի  նշանակությունը  հայտնի  չէ:  Այստեղ  ապառաժի  մեջ  պեղվեց  փորվածք,  որը  կարող  էր  ծառայել որպես լողարան  կամ  դամբարան: 

 Լեհման-Հաուպտի  և   Բելքի  պեղումները Թոփրաք Քալեում  մեծ  նշանակություն ունեցան  ուրարտական  մշակույթն  ու  պատմությունը  ուսումնասիրելու  համար:  Դրանք  առաջին  լայնածավալ  պեղումներն էին  Ուրարտուի  նոր  մայրաքաղաքում և  հնարավորություն  տվեցին`  պարզելու  քաղաքի կարոր նշանակությունը:  Այս ամրոցը,  ինչպես  վերը  նշվեց,  կառուցվել  է Ռուսա I-ի  կողմից:  Վերջինս այստեղ  կառուցեց  նաև  տաճար:  Ինչպես  ցույց  են  տալիս  կառույցի  մնացորդները,  տաճարը  վերակառուցվել  է Ռուսա III-ի կողմից:  Դրա  մասին  վկայում են  գտնված  բրոնզե  վահանները,  որոնց  վրա  պահպանվել  են  սեպագիր  արձանագրություններ:  Լեհման-Հաուպտի  կարծիքով`  ամրոցը  կործանվել  է  հանկարծակի` Ք.ա.  585 թ. մարական  ներխուժման  ժամանակ:  

 Թոփրաք Քալեում որոշակի  աշխատանքներ  են  կատարել  Հ. Օրբելին   և   Ն.  Մառը: Այսպես,  Հ. Օրբելին 1911-1912 թ.թ. ձմռանը պեղումներ  կատարեց  Թոփրաք Քալեի  արևելյան  լանջին, որտեղ գտնվեցին  ցլերի ու  ծառերի  պատկերներով մարմարե  սափորի  բեկորներ  և  այլ  իրեր:   Բացի  պեղումներից,  Հ. Օրբելին   տեղացի  բնակիչներից  մեծ  թվով  գտածոներ հավաքեց:  1916 թ.,  երբ  Ռուսական Հնագիտական ընկերության  արշավախումբը նորից  Վանում էր, Ն. Մառը  շարունակեց  աշխատել  Թոփրաք Քալեում,  իսկ  Հ. Օրբելին`  Վանում:  Նրանց կողմից պեղված  նյութերը  պահվում  են  Էրմիտաժում:

Գրականություն: Марр, Орбели 1922 ; Пиотровский 1959; Lehmann-Haupt 1907; Lehmann-Haupt 1910-1931; Barnett 1950; Barnett 1954; Öğün 1961; Erzen 1962; Barnett 1972; Erzen 1976-1977; Erzen 1978b; Erzen 1979; Wartke 1990; Seidl 2000; Sevin 2006

Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա.

 Աղբյուրը ՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ), Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 37-42 էջ