Ուրարտական պատմության և մշակույթի հիմնախնդիրները: Ուրարտուի անցյալը գիտական աշխարհին հայտնի դարձավ XIX դ. կեսերից` շնորհիվ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունների: Այդ արձանագրությունները հայտնի էին դեռևս վաղ միջնադարում (Խորենացի), սակայն գիտակցված չէին որպես պատմական աղբյուր: Եվ միայն XIX-XX դդ. սահմանին, նրանց վերջնական վերծանումից հետո, վեր հանվեց Հայաստանի պատմության լիովին նոր մի էջ:
Հնագիտորեն ուրարտական մշակույթը սկսեց ուսումնասիրվել ավելի ուշ: XIX դ. վերջի և XX դ. առաջին կեսի փոքրածավալ հետախուզական ուսումնասիրություները վերածվեցին ավելի մանրամասն և լայնածավալ հնագիտական պեղումների միայն XX դ. երկրորդ կեսից, երբ Հայաստանի Հանրապետությունում, Թուրքիայում (Արևմտյան Հայաստանում) և հյուսիսարևմտյան Իրանում (Պարսկահայքում) հայ-ռուսական, թուրքական և անգլո-ամերիկյան արշավախմբերը մեկը մյուսի ետևից վեր հանեցին հուշարձաններ, որոնց հիման վրա այսօր բավականին ընդհանուր պատկեր է ստեղծվել ուրարտական մշակույթի վերաբերյալ:
Պատմա-հնագիտական ուսումնասիրությունները բացի, բազմաթիվ բացահայտումներից, առաջ բերեցին նաև դժվար հասկանալի խնդիրներ: Այսպես, ուրարտական արձանագրությունների տրաֆարետային և հակիրճ լինելու հանգամանքը կասկածի տակ դրեց նրա լայն խոսակցական լեզու լինելը: Դեռևս լիովին պարզ չեն խուռի-ուրարտական լեզվաընտանիքին պատկանող ուրարտերենի և հնդեվրոպական հայերենի փոխշփման մանրամասները, թեև ակնհայտ է, որ այդպիսի փոխշփում տեղի է ունեցել: Մինչ այժմ քննարկվում են ուրարտական արքաների հաջորդականության և կոնկրետ գահակալման տարիների հարցերը: Հրապարակի վրա են նաև ուրարտական թագավորության կործանման (Ք.ա. VII դ. կեսեր, թե՞ VII-VI դդ. սահման) ավարտական փուլի ժամանակագրության նոր մեկնաբանություններն ու թվագրությունները:
Նյութական մշակույթի ուսումնասիրման բնագավառում դեռևս լուծման ընթացքում է «Ուրարտու-Հայաստան» խնդիրը, համաուրարտական մշակույթի տեղային տարբերակների բացահայտման, «վերնախավային» և «զանգվածային» մշակույթների հարաբերակցության հարցերը ևն: Կարևորվում է այսպես կոչված «ուրարտական էքսպանսիային» համընթաց ձևավորող նոր իրողությունների` քաղաքական, ռազմական, տնտեսական համակարգերի, վարչա-տարածքային ստորաբաժանումների, սոցիալական կազմի և դրանցով պայմանավորված ուրարտական թագավորության` որպես տերության կազմավորման «մեխանիկան» վեր հանելու խնդիրը: Ընդ որում, «ուրարտական էքսպանսիա» ասելով` նկատի ունենք ոչ միայն ռազմական նվաճումները, այլև մշակույթային նոր իրողությունների տարածումն ու արմատավորումը տարածաշրջանում: Կարմիր Բլուրի պեղումներից հետո հատուկ ուսումնասիրության առարկա դարձան ուրարտասկյութական փոխառնչությունները, սակայն դրանց բուն ընթացքը դեռևս լիովին պարզաբանված չէ:
Այնուամենայնիվ, լայնածավալ պատմա-հնագիտական աշխատանքները նորանոր ճանապարհներ են բացում վերոհիշյալ խնդիրների պարզաբանման համար:
Այս ակնարկում մեր նպատակն է ներկայացնել ուրարտական նյութական մշակույթին, մասնավորապես ճարտարապետությանը վերաբերող իրավիճակը: Սակայն մինչ այդ, հետագա մեր անելիքը ավելի պարզ դարձնելու նպատակով, ներկայացնում ենք ուրարտական պատմության համառոտ ակնարկ:
Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա.
Աղբյուրը՝
Ուրարտուի հնագիտություն
(ԲՆԱԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶ) ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք, 5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-91
Էլ-փոստ` info@armin.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է`
www.armenianarchaeology.am
